Стыр хæзна кæддæриддæр хъахъхъæнинаг вæййы цæсты гагуыйау.Куыд нæ  хъуамæ хъахъхъæнæм мах дæр нæ мадæлон æвзаг,кæд æмæ Нарты фæткъуыйау йæ дыргътæ сты æлутон! Кæд æмæ æвзаг у адæмæн сæ кувæндон,сæ уд,сæ ивгъуыд,сæ царды уаг æвдисæг,сæ развæндагамонæг.

           Адæймаг цы бæстæйы ,цы зæххыл райгуыры ,уый фæхоны Фыдыбæстæ,фыдызæхх.Адæймаг сабийы бонтæй фæстæмæ цы взагыл фæдзуры,уый та фæхоны мадæлон.Уымæн æмæ йæ райсы йæ мады æхсыримæ.Уымæн æмæ къонайы тавс фыццаджыдæр мады зæрдæйæ цæуы,артдзæст уый хъахъхъæны.

         Нæ ирон мадæлон æвзаг у дзырдтæй хъæздыг,мидисæй нывæфтыд,аив ,рæсугъд.Ирон цыбыр ныхасы зæгъæн ис стыр хъуыдытæн.Уыцы бæлвырд уавæрæн æргом æвдисæнтæ сты нæ адæмы дзыхæй дзургæ сфæлдыстад æмæ фысджыты хуыздæр аивадон уацмыстæ.

          Хъыгагæн,рæзы ,мадæлон æвзаг кæмæй ферох æмæ уырыссаг æвзагыл чи дзуры,йæ мадæлон æвзаг чи нæ зоны,уыцы ирæтты нымæц.

         Нæ  мадæлон æвзаг сæрсæфæны былыл кæй æрлæууыд,ууыл абон бирæ ныхас цæуы,бирæ ирон адæймæгтæ сæхи ахуыргæнджытыл нымайгæйæ былысчъилтæ кæнынц нæ диссаджы  хъæздыг æмæ зæлланггæнаг æвзагыл.Ирыстоны цæргæйæ йæ мадæлон æвзаг,культурæ,æгъдæуттæ цы ирæттæ ферох кодтой,уыдоны бæрц фылдæрæй фылдæр кæны.

  Ирыстоны абоны  зын уавæрæн йæ сæйрагдæр аххоссæгтæй иу у ,бирæ азты мадæлон æвзагæй иппæрд фæлтæрд хъомылгонд кæй у ,уый.Абон уыдоны тынг не вдæлы Ирыстоны æмæ йæ адæмы хъысмæт.Уымæн æмæ алчидæр йæ рæстæджы хъæбул у.

         Абон ирон адæмы фидæныл хъуыдыгæнгæйæ ,хъомыл кæнын хъæуы ног фæлтæр,кæцытæн зынаргъ уыдзысты йæ мадæлон æвзаг ,истори,культурæ.

       «Мадæлон æвзагмæ былысчъилæй чи кæсы ,йæ ахадындзинад æмæ ,царды цы бынат ахсы,уый чи не мбары,æцæгæлон цæстæй йæм чи кæсы,уыцы ирон адæймаг канд æвзаг нæ,фæлæ миддунейæ у æдых,мæгуыр,æдзыт æмæ æнæфидæн»-фыста  Абайты Васо.Цымæ миддунейæ æдых,мæгуыр,æдзыт æмæ æнæ фидæн чи у ,ахæм адæймаг хорзæй исты сараздзæн?.Ницы.

      Ныртæккæ стыр хæстæ æвæрд ис алкæуыл дæр æвзонг фæлтæр хъомыл кæныны,уæлдайдæр та мадæлон æвзаджы ахуыргæнæгыл. Ныййарджыты фæстæ скъоладзаутæн уый хъуамæ бауарзын кæна  йæ мадæлон æвзаг.

     Æнусты райдайæны егъау хæстæ лыг кæндзысты ,абон скъолайы партæйы уæлхъус чи бады,уыдон. Фидæны уыдон дарддæр хæццæ кæндзысты ,абон мах бындур кæмæн æвæрæм,уыцы цардарæзт.

     Сæ уæхсчытыл æрæнцадысты бæстæйы хъысмæт,,æхсæнады æппæт хуызты прогрессыл,ног арæзтады фæндагыл размæ æнтысджынæйцæмæй цæуой,уый тыххæй бæрнондзинад.

      Æмæ уыцы дард æмæ вазыгджын фæндагыл абоны сывæллæттæ сæ рагбонтæй цы уаргъ ахæссой ,уымæй бирæ аразгæ у сæ уды сыгъдæгдзинад æмæ ныфсхастдзинад,Фыдыбæстæмæ уарзондзинад æмæ йæ сыгъдæг идеалтыл æнувыд уæвын,æрдхорд æмæ хæлардзинады æнкъарæнтæ хъахъхъæнын æмæ бирæ æндæртæ.

    Æнæкæрон сты уыцы хъуыддаджы литературæйы .Уымæн æмæ сывæллоны мадæлон æвзаджы рæсугъддзинад фыццаджыдæр ахъары йæ буары мады æхсыримæ. Ныййарæг зæххы хъарм,цы адæмы хсæн равзæрд,уыдоны удыхъæд æмæ зондахаст ,сæ бæллицтæ æмæ хъуыдытимæ базонгæ вæййы, суанг йæ мад ын авдæнмæ цы зарджытæ фæкæны,уыдонмæ хъусгæйæ,йæ зæронд нанайы аргъæуттæй ,йæ бабайы куывдтытæ æмæ арфæтæ.

    Уыдон æм равзæрын кæндзысты фыццаг æнкъарæнтæ фыдыбæстæмæ æмæ йæ райгуырæн зæхмæ,аргъ кæнын фæллой æмæ лæгдзинадæн,æгъдау дæттын хистæрæн,фæндаг-кæстæрæн.Цæрæнбонтæм сывæллон йæ зæрдыл бадары дыууæ дзырды:ирон æфсарм æмæ ирон æгъдау.

        Æппынфæстаг сывæллон йæ мадæлон æвзагыл æнцондæрæй æмбары ,йæ алфамблай дунейы цы цаутæ цæуы,уыдон.Æмæ мадæлон литературæ æмæ æвзаджы сæйрагдæр хæстæй иу у,уыцы æнкъарæнтæ æмæ зонындзинæдтæ арфдæр æмæ уæрæхдæр кæнын.Рæзгæ фæлтæры зæрдæты никуы бауадзынц ахуыссын кæнын мадæлон æвзагмæ уарзондзинады арт.

      Уæлдайдæр та ,уыцы артдзæсты уæлхъус æмзондæй куы лæууой уарзон ныййарджытæ æмæ дæсны ахуыргæнджытæ,уæд.

Абайты Васо куыд загъта,афтæмæй :»Æвзаг хъахъхъæныны хъуыддаг райдайын хъæуы скъолайы дæр нæ,телеуынынадæй дæр нæ, фæлæ бинонтæй.Ныртæккæ  ма не взаг бахъахъхъæныны фæрæз –ирон бинонты хæдзар.Уым мадæлон æвзаг хицауиуæг куы кæна ,уæд иннæ хъуыддæгтæ тæссаг не сты»

     Къаддæр хæс æвæрд нæй ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæгыл дæр.Уый фæстаг рæстæг арæх мадæлон æвзаджы хъæздыгдзинад æмбарын кæнын фæхъæуы канд сабитæн нæ,фæлæ ма сæ ныййарджытæн дæр.Ахуыргæнæджы сæйраг мадзæлттæй иу у урочы хæрзхъæддзинад.

        Не ппæт дæр æй зонæм,скъоладзау ирон литературæ æмæ æвзаджы уроктæм хъæлдзæг æмæ зæрдæрайгæйæ æрмæстдæр уæд тындздзæн æмæ йын урок куы хæсса циндзинад,куы дзы иса ног зонындзинæдтæ,куы æмбара уацмысы идейон –аивадон хъæздыгдзинад,куы йæм гуырын кæна цымыдисдзинад.

          Уыдон та ахуыргæнæджы къухы бафтдзысты æрмæстдæр бæстон куысты руаджы. Ахæм куысты бындуры фыццаджыдæр æвæрд ис ахуыргæнæджы иумæйаг педагогон цæттæдзинад,методикæйы æнтыстытæ æмæ урочы цыды эффективон  мадзæлтттæй æнтыстджынæй пайда кæныны арæхстдзинад.

          Ахуыргæнæджы размæ ис ахсджиаг æмæ бæрнон хæс:

  Ахуыргæнинæгты сæ мадæлон æвзагыл аив дзурын æмæ сæ хъуыдытæ раст фыссын сахуыр кæнын,æвзаджы аивдзинад æмæ цыргъ ныхæстæм сывæллæтты æргом здахыныл фæцалх кæнын,мадæлон æвзаг æмæ литературæ ,нæ ирон культурæмæ цымыдисдзинад гуырын кæнын.

      Мадæлон æвзаг ахуыр кæнын канд дзурын,кæсын æмæ фыссын базонын ,ирон адæмы истории æмæ культурæ сахуыр кæныны фæрæз нæу,фæлæ стыр ахъаз кæны уырыссаг æвзаг,литературæ æмæ культурæ бæстон сахуыр кæнынæн дæр.

      « Адæмæн сæ егъаудæр хъæздыгдзинад у се взаг,»-зæгъы стыр советон фыссæг М.Шолохов.

       Цæмæй сывæллæттæ уыцы егъау хъæздыгдзинадæй бындурон зонындзинæдтæ исой,уый тыххæй мадæлон æвзаджы ахуыргæнджыты хъæуы сæ куысты пайда кæнын нырыккон технологитæй æмæ методтæй.

        Арæхстджын  информацион технологитæй   пайдагæнгæйæ , ахуыргæнджытæ скъоладзауты разæнгард кæндзысты мадæлон æвзаг æмæ литературæ ахуыр кæнынмæ,гуырын сæм кæндзысты стыр цымыдисдзинад сæ мадæлон æвзагмæ.

       Урокмæ цæттæгæнгæйæ æгъгъæд нæу æрмæст ахуыргæнæн чиныджы æрмæг,фæлæ пайда кæнын хъæуы уæлæмхасæн æрмæгæй,алыхуызон сфæлдыстадон фæлтæрæнтæ æмæ куыстытæй.

         Сывæллæттæн æвзаг æмæ  литературæ бауарзын кæныны хъуыддаг нæ хицæн  кæны æрмæст къласы куыстыл.Уымæн стыр   афхъаз  сты фæсурокты куыстытæ дæр. Нæ республикæйы  бирæ  скъолаты æнтыстджынæй  кусынц литературон къордтæ.Ахуыргæнджытæ сæ хъус фылдæр дарын  байдыдтой грамматикон  къордты куыстæ дæр.

         Скъоладзаутимæ   аразын хъæуы литературон изæртæ, фæрстытæ æмæ   дзуапппыты изæртæ, литературон викторинæтæ, литературон уацмыстæ аивдæр кæсын æмæ дзурыныл конкурстæ,чиныгкæсджыты конференцитæ,урок –семинартæ,грамматикон олимпиадæтæ æмæ æндæртæ.Æвзаджы урокты æмæ грамматикон къордты скъоладзауты зонгæ кæнын хъæуы бирæ алыхуызон цымыдисаг фарстатимæ фонетикæ,морфологи,синтаксис æмæ не взаджы историйæ.

         Урокты пайда кæнн хъæуы ног технологон фæрæзтæй:

кроссвордтæ,шарадæтæ,чайнвордтæ,ребустæ æмæ бирæ æндæр грамматикон хъæзтытæ кæнын æмæ æвзарын.

            Грамматикæйыфарстата бирæ алыхуызон сты.

Грамматикон  къорды куыст,олимпиадæтæ алыхуызон фарстатыл арæзт  куы цæуой, уæд кæддæриддæр дисы æфтаудзысты скъоладзауты,разæнгард  сæ кæндзысты мадæлон æвзаг бындуронæй æмæ зæрдиагæй ахуыр кæнынмæ.Алы ахуыргæнæг дæр хъуамæ йæхæдæг архайа ног мадзæлттæ,ног фæлтæрæнтæ агурыныл.

           Фæсурокты литературон æмæ грамматикон къордты ахуыртæ стыр ахъаз сты,цæмæй сывæллæттæ сæ мадæлон æвзаг æмæ литературæ ахуыр кæной цымыдисдæрæй.Фæсурокты къордты ахуыртæ ахуыргæнинæгтæн зын не сты.Уыдонмæ уыцы ахуыртæ уыцы куыст кæсынц хъæлдзæг æмæ хиирхæфсыны хъæзтытау.Фæлæ сæ ахадындзинад та,кæй зæгъын æй  хъæуы,стыр у.

Ахæм къордты ахуыртæ æнгом баст цæуынц къласы ахуыртимæ ,æмæ уый гуырын кæны бæллиццаг фæстиуджытæ скъоладзауты хъомыл кæныны æмæ сæ зонындзинæдтæ бæрзонддæр кæныны хъуыддаджы.

            Ирон æвзаг æмæ литературæйы урокты æнæмæнг пайда кæнын хъæуы цæстуынгæ æрмæгæй. Цæстуынгæ æрмæг дæр хъуамæ æнгом баст уа урочы ныхасы темæимæ, ахуырдзаутæнфеххуыс уа ног дзырдты нысаниуæг хуыздæр бахъуыды кæнынæн, ныхасы мидæг сæ пайда кæнынæн. Цæстуынгæ æрмæджы фæрцы ахуырдзаутæ рæвдздæр фæцарæхсдзысты чысыл нывæцæнтæ æмæ изложенитæ фыссынмæ дæр.

         Алы урок дæр хъуамæ гуырын кæна   цымыдисдзинад,хъуамæ зонгæ кæна ног цаутимæ ,ног царды хабæрттимæ.

         Зæгъæм,ахуырдзаутæм уæлдай цымыдисдæр кæсынц, адæмон сфæлдыстад,Ирыстоны рагистори æмæ ирон æвзаджы равзæрдыл дзурæг уроктæ.Урок цымыдисондæр æмæ мидисджындæр фæкæнынæн спайдагæнæн ис алыхуызон историон æрмæджытæй,рагон къамтæй,ахуыргæндты раныхæстæй,таурæгътæ æмæ æмбисонды хабæрттæй.

Ахуыргæнæг литературæйы урокты хъуамæ фаг æргом здаха ирон адæмы националон традицитæ ,се гъдæуттæ,сæ национ психологи æмæ удыхъæдмæ,историимæ баст æрмæгмæ.Цæмæй ахæм методикон хæс æххæст цæуа кæсыныурокты,уый тыххæй ахуыргæнæг йæхæдæг хъуамæ арф æмæ уæрæх зона ирон

культурæ,аивад,истори,æгъдæуттæ,литературæ.Ирон скъоладзауы ахуыргæнæг ацы æрмæгæй пайдагæнгæйæ сабыргай хъомыл кæндзæн йæхи цард ,йæ адæмы ивгъуыд æмæ фидæн уыныныл,æмбарыныл.

        Ацы куысты хуызтæм ахуыргæнæг  йæ хъус  куы дара,уæд мæн уырны,мадæлон бындурæй иппæрд фæлтæр кæй нал цæудзæн хъомылгонд.Стыр уырыссаг критик В.Г..Белинский афтæ фыста:»Хъомыл кæнын цытджын хъуыддаг у:адæймаджы хъысмæт уымæй аразгæ у.Æрыгон фæлтæр ныртæккæйы рæстæгæн уазджытæ сты,фидæнæн –хицæуттæ».Æмæ уыцы фидæны хицæутты та абон хъомыл кæнын кæй хъæуы,уый махæй алчидæр хорз хъуамæ æмбара».

                             ЛИТЕРАТУРÆ:

1.Абайты В.И..Дыууæ æвзаджы зонын-нæ царды фæтк./Мах дуг,1987,№9 .

2.Ирон кæсыны урокты пайда кæнын хъæуы бынæттон æрмæгæй.Растдзинад,1995,5 апрель.

3.Нæртон фæткъуы-нæ мадæлон æвзаг.Рæстдзинад,1997,26 мартъи.

4.Тлаттаты А.Урок-семинар.Рæстдзинад,1990,27 июль.